KÖK HARFLER:  خ ل و

ANLAM: 

خَلَا : (Ev vb.) boşalmak, boş ya da sahipsiz kalmak.

AÇIKLAMA:

خَلاَءٌ : Kendisinde bina ve sakin/oturan (سَاكِنٌ) vs türünden setredecek, örtecek, kapatacak veya sütre olabilecek hiçbir şeyin bulunmadığı boş mekan.

خُلُوٌّ kelimesi hem “zamanla” hem de “mekanla” ilgili kullanılır. Fakat zamanda “geçme” anlamının olduğu düşünüldüğünden dilciler Arapların خَلاَ الزَمَانُ sözlerini “zaman geçti ve gitti” şeklinde açıklamıştır. Yüce Allah şöyle buyurmuştur: وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ Muhammed, bir peygamberden başka bir şey değildir. Ondan önce de nice peygamberler gelip geçmiştir (3/144); وَقَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلاَتُ Oysa onlardan önce nice ağır ceza örnekleri gelip geçmiştir (13/6); تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ Onlar gelip geçmiş bir ümmettir (2/141); قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ Sizden önce birçok yasalar gelip geçti (3/137); إِلاَّ خَلاَ فِيهَا نَذِيرٌ Her milletin arasına mutlaka bir uyarıcı gönderilmiştir (35/24); مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُم Sizden önce gelip geçenlerin durumu (2/214); وَإِذَا خَلَوْا عَضُّوا عَلَيْكُمُ اْلأنَامِلَ مِنَ الْغَيْظِ Onlar kendileri ile baş başa kaldıkları zaman size duydukları öfke yüzünden parmak uçlarını ısırırlar (3/119).

Yüce Allah’ın şu sözüne gelince: يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ Babanızın yüzünü kendinize ayırma imkanına kavuşursunuz (12/9). Yani “bunun sonucunda babanızın sevgisi ve size teveccühü hâsıl olsun, ortaya çıksın.”

خَلاَ اْلإِنْسَانُ : Şu kişi خَالٍ (yalnız) hale geldi. 

خَلاَ فُلاَنٌ بِفُلاَنٍ : Filan kişi filan kişiyle birlikte خَلاَءٌ’a (yani boş bir yere) geldi ya da böyle bir yerde bulundu.

خَلاَ إِلَيْهِ : Ona, bir خَلْوَةٌ’te (yani halvette, boş veya ıssız bir yerde) yetişti veya erişti. Yüce Allah şöyle buyurmuştur: وَإِذَا خَلَوْا إِلَى شَيَاطِينِهِمْ Şeytanları ile baş başa kaldıklarında ise (2/14).

خَلَّيْتُ فُلاَنًا : Filan kişiyi bir خَلاَءٌ’da terk ettim, bıraktım. Bu temel anlamdan sonra, “her türlü terk etmeyle, bırakmayla” ilgili تَخْلِيَةٌ mastarı kullanılır. Mesela, فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ Bu durumda onların yolunu açın (9/5).

نَاقَةٌ خَلِيَّةٌ : Sütünün sağılması için terk edilmiş, bırakılmış dişi deve.

اِمْرَأةٌ خَلِيَّةٌ : Kocası tarafından terk edilmiş, bırakılmış, boşanmış kadın. 

“Kaptansız olarak terk edilmiş, bırakılmış gemiye” خَلِيَّةٌ denmiştir.

خَلِيٌّ : Hüznün, gamın veya tasanın, kendisini terk ettiği, bıraktığı kişi.

خَلاَءٌ : Kuruması için bırakılmış, kurumaya terk edilmiş, bırakılmış yaş ot. “Kurumaya terk edilmiş, bırakılmış yaş otu kestim, biçtim” anlamında خَلَيْتُ الخَلاَءَ denir.

خَلَيْتُ الدَّابَةَ : Binek için bu ottan kestim, biçtim. 

Buradan müsteâr olarak “vurduğunu tıpkı خَلاَءٌ denen otu kestiği gibi kesen kılıç” anlamında سَيْفٌ يَخْتَلِي denmiştir. (Müfredât)

DİĞER BAZI TÜREVLER:

خَلَا (geniş zaman يَخْلُو mastar ismi  خُلُوٌّ ve خَلَاءٌ):

خَلَا الْمَكَانُ : Ev boşaldı, boş kaldı ya da sahipsiz kaldı.

خَلَا fiili اِلَى harfi ceri ile: Baş başa kalmak.

خَلَا fiili: ل harfi cerri ile: Döndü, teveccüh etti, temayül gösterdi, hususî meşgul oldu.

خَلَا مَعَهُ veya خَلَا اِلَيْهِ veya خَلَا بِهِ : Onunla yalnızdı.

خَلَا بِهِ : Onunla alay etti, dalga geçti; onu kandırdı, aldattı.

خَلَا عَلَيْهِ : Ona güvendi.

خَلَا الشَّىْءُ : O şey geçti ya da geçip gitti.

خَلَا فُلَانٌ : Adam göçüp gitti ya da öldü.

خَلَا inzivaya çekilerek kendini dini vazifelere adadı, manasına da gelmektedir.

تَخَلَّي : O şey veya kişi yalnız kaldı; o şey boşaldı ya da boş kaldı.

خَلَّي سَبِيلَهُ : Onu serbest bıraktı, salıverdi, yol açtı, vazgeçti.

خَالٍ : Boş, boşta, geçersiz, sahipsiz; boşta veya serbest; yalnız; geçmiş, geçip gitmiş. 

قُرُونٌ خَالِيَةٌ : Geçip gitmiş nesiller.

فِى الْاَيَّامِ الْخَالِيَةِ : Geçmiş günlerde (69:24).