KÖK HARFLER: ز ك و

ANLAM: 

زَكِىَ / زَكَا : Artmak, çoğalmak; Allah’tan (c.c.) bir büyüme ve lütufa nail olmak; Allah’ın (c.c.) lütfuyla gelişmek.

AÇIKLAMA:

زَكَاةٌ (zekat) kelimesi temelde “Yüce Allah’ın bereketinden hasıl olan, ortaya çıkan büyüme veya artış” anlamına gelir. Hem dünyevi hem de uhrevi hususlar göz önünde bulundurularak kullanılır. “Ekinde bir büyüme veya artış ve bereket hasıl oldu, ortaya çıktı” anlamında زَكَا الزَّرْعُ-يَزْكُو denir.

Yüce Allah’ın şu sözüne gelince: أَيُّهَا أَزْكَى طَعَامًا فَلْيَأْتِكُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ : Hangi yiyecek daha temiz ise ondan size bir azık getirsin (18/19). Burada, “akıbetinde vahim bir sonucun çıkacağı düşünülmeyen helal yiyeceğe” işaret edilmektedir.

Buradan hareketle “insanların Yüce Allah’ın hakkından çıkarıp fakirlere verdikleri şeye” de زَكَاة denmiştir. Böyle adlandırılmasının nedeni ya “zekattaki bereket beklentisi, umududur” ya “bu yolla nefsin tezkiresidir (تَزْكِيَةٌ) yani hayır ve bereketlerle nefsin tenmiyesidir, büyütülmesidir” ya da “bunların her ikisidir”. Çünkü her iki hayır da zekatta mevcuttur. Yüce Allah Kur’an’da zekat ile namazı yan yana zikr etmiştir. Mesela: وَأَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ : Namazı kılın, zekâtı verin (2/43). Nefsi tezkiye etmeyle, temizlemeyle (زَكَاءٌ) ve tathîr etmeyle, paklamayla insan, dünyada övülecek vasıflara sahip olmayı ve ahrette de ecirle sevabı hak edecek bir raddeye gelir. Bunun yolu insanın, kendini tathîr edecek, paklayacak işleri tahrirî etmesiyle, kovalamasıyla olur. Bu tezkiye, temizleme, paklama: 

1. Bazen, “bunu emek vererek gayret göstererek kazanmasından dolayı kula” nispet edilir. Mesela: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا : Benliği arındıran gerçekten kurtulmuştur (91/9). 
2. Bazen “Yüce Allah’a” nispet edilir. Çünkü gerçekte bulun faili O’dur. Mesela: بَلِ اللّهُ يُزَكِّي مَنْ يَشَاء : Hayır, Allah dilediğini aklar (4/49). 
3. Bazen “bunun kullara ulaşmasında bir vasıta olduğundan dolayı Hazreti Peygambere (s.a.v.) nispet edilir. Mesela: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا : Onların mallarından, kendilerini temizleyeceğin, yücelteceğin bir sadaka al (9/103); أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولاً مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ : Size aranızdan bir Resûl göndermişiz; size âyetlerimizi okuyor, sizi arıtıyor (2/151). 
4. Bazen de “bu hususta bir araç mesabesinde olan ibadete” nispet edilir. Mesela: وَحَنَانًا مِنْ لَدُنَّا وَزَكَاةً : Katımızdan bir kalp yumuşaklığı, bir temizlik verdik (19/13).

Yüce Allah’ın şu sözüne gelince: قَالَ إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلامًا زَكِيًّا : Melek: Ben, yalnızca, sana tertemiz bir erkek çocuk bağışlamam için Rabbinin bir elçisiyim, dedi (19/19). Yani “hilkat, yapı olarak tezkiye edilmiş, pâk kılınmış bir erkek çocuk…” Bu da daha önce zikrettiğimiz şekilde ictibâ, en halisini, safını seçip ayırma yoluyla olur. Yani Yüce Allah bazı kullarını herhangi bir öğrenme ve çaba gösterme olmaksızın ilahi bir kuvvetle alim ve temiz huylu kılar. Nitekim bütün nebilerde ve rasullerde böyledir. Hazreti İsa’nın (a.s.) زَكِىٌّ kelimesi ile adlandırılmasının sebebi, o anki durumu değil de, gelecekte üzere bulunacağı durum da olabilir. Bu durumda ise, “ileride tezekkî olacak bir erkek çocuk” anlamına gelir.

Şu sözüne gelince: وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ : Onlar zekâtı ifa ederler (23/4). Yani “ya Yüce Allah’ın kendilerini tezkiye etmesi için ya da onların kendi nefislerini tezkiye etmesi için bu yerine getirdikleri zekat ibadetini yerine getirirler…” Her iki anlam da aynı şeyi ifade eder. Buradaki لِلزَّكَاةِ kelimesi فَاعِلُونَ kelimesinin mefulü değildir. Bilakis لِلزَّكَاةِ kelimesindeki ل harfi “illet, sebep” ve “maksat, amaç” anlamı verir. 

İnsanın nefsini tezkiye etmesi iki şekilde olur: 

Birincisi: Fiille olur. Bu övgüye değerdir. Yüce Allah’ın şu sözünde kastedilen budur: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا : Benliği arındıran gerçekten kurtulmuştur (91/9); قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى : Benliğini arındıran, kurtuluşa gerçekten ermiştir (87/14). 

İkincisi: Sözle olur. Mesela adil birinin bir başkasını tezkiye etmesi, onun doğru sözlü, güvenilir veya dürüst olduğunu söylemesi gibi. İnsanın bunu kendisi ile ilgili yapması yerilir. Yüce Allah şu sözünde bundan nehyetmiştir: فَلا تُزَكُّوا أَنْفُسَكُمْ : Nefislerinizi temize çıkarmayın (53/32). Yüce Allah’ın bundan nehyetmesi, “insanın kendisini methetmesinin aklen ve şeran çirkin olduğuna dair bir te’dibe, edeplendirmeye” yöneliktir. Bundan dolayı hikmet ehli birine “Doğru da olsa hoş olmayan şey nedir?” diye sorulduğunda “insanın kendini methetmesidir.” karşılığını vermiştir. (Müfredât)

DİĞER BAZI TÜREVLER:

زَكَا (geniş zaman يَزْكُو mastar isim زَكَاءٌ) ve زَكِىَ (geniş zaman يَزْكَى mastar isim زَكَاةٌ ve زَكًى): O şey arttı ya da çoğaldı; o şey Allah’tan (c.c.) bir büyüme ve lütufa nail oldu; o şey Allah’ın (c.c.) lütfuyla gelişti.

زَكَا الزَّرْعُ : Hasat büyüdü ve arttı.

زَكَا الرَّجُلُ : O kimse hoş, kolay ve güzel bir hayat sürdü; bolca mal mülk ve hayatın lükslerine sahipti; iyiydi, tertemizdi ve püripak idi ya da o hale geldi.

زَكَا الْغُلَامُ : Oğlan çocuğu büyüdü.

اَلْعِلْمُ يَزْكُو عَلَى الْاِنْفَاقِ : Bilgi harcayarak artar.

زَكَتِ الْاَرْضُ : Toprak gelişti ve artış getirdi.

هٰذَا لَا يَزْكُو بِكَ : Bu sana yakışmaz.

زَكَّاهُ : O kişiyi veya şeyi temizleyip arındırdı.

زَكَّيْتُهُ : Ona temizlik, iyilik veya dürüstlük isnat ettim.

زَكَّى نَفْسَهُ : Kendini övdü.

زَكَّى مَالَهُ : Malından zekat verdi.

تَزَكَّى : Temizlenip arındı; daha fazla takvaya nail olmaya çalıştı; zekat verdi. Aynı zamanda اِزَّكَّى 

زَكَاةٌ : Artış; çoğalma; saflık; arıtma; hayırlı veya dürüst davranış; dini vazife; zekat; sadaka; hamd; bir şeyin temiz veya en iyi kısmı.

زَكِىٌّ : Büyüme veya gelişme; hiç günah işlememiş, günahlardan ari; dürüst; doğru bir şekilde büyüme veya artma.

رَجُلٌ زَكِىٌّ : İyi veya dürüst bir kimse; hoş, kolay ve güzel bir hayat süren bir kimse.

اَرْضٌ زَكِيَّةٌ : İyi, bereketli toprak.

اَزْكَى : Daha karlı veya en karlı; daha iyi veya en iyi; daha temiz veya en temiz; daha helal veya en helal; iyi veya hoş; daha bol veya en bol ve ucuz.