KÖK HARFLER:  ح و ل

ANLAM: 

حَالَ : (Bir şey) değiştirilmek, bir durum veya koşuldan diğerine değişmek; yolundan, tutumundan veya doğrultusundan sapmak.

AÇIKLAMA:

حَوْلٌ kelimesi temelde “Bir nesnenin tagayyür etmesi, değişmesi veya değişime uğraması ve başkasından infisâli, ayrılması” anlamına gelir. Tagayyür, değişme veya değişime uğrama anlamı göz önünde bulundurularak “şu nesne tagayyür etti, değişti veya değişime uğradı” anlamında حَالَ الشَّيْءُ-يَحُولُ denmiştir. Bu fiilin mastarı حُؤُولٌ şeklinde gelir.

اِسْتَحَالَ : Bir şey tagayyür etmeye, değişmeye veya değişime uğramaya hazır oldu.

İnfisâl, ayrılma anlamı göz önünde bulundurularak, “benimle senin arana bir engel, mani veya mania olarak şöyle bir şey girdi ve aramıza ayırdı” anlamında حَالَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ كَذَا denmiştir. Yüce Allah’ın şu sözüne gelince: وَاعْلَمُوا أنَّ اللّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ Biliniz ki, Allah kişi ile kalbi arasına girer (8/24). Burada Yüce Allah’ı vasfederken söylenen, يَا مُقَلِّبَ اْلقُلوُبِ وَاْلأبْصَارِ “Ey kalpleri ve gözleri çeviren” sözüne işaret edilmektedir. Burada kastedilen Yüce Allah’ın bir hikmetten dolayı insanın kalbine, onu muradından, maksadından çevirecek, döndürecek bir şey ilka etmesidir. Yüce Allah’ın şu sözünde de bu anlamda olduğu söylenmiştir. وَحِيلَ بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ مَا يَشْتَهُونَ Kendileri ile özlemleri arasına perde gerildi, set çekildi (34/54). Bir görüşe göre ise, يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ O, kişi ile kalbi arasına girer (8/24) sözünde kastedilen Yüce Allah’ın o kişiyi helak etmesidir, onun canını almasıdır yahut da bir şeyler bilirken artık bilmez duruma gelmesi için onu ömrünün en rezil dönemine döndürmesidir.

حَوَّلْتُ الشَّيْءَ فَتَحَوَّلَ : Şu nesneyi ya zâtında, özünde ya hüküm yoluyla ya da sözle tağyîr ettim, değiştirdim veya değişime uğrattım, böylece o da tagayyür etti, değişti veya değişime uğradı. “Borcun ödenmesini filan kişiye havale ettim” anlamındaki أَحَلْتُ عَلَى فُلاَنٍ بِالدَّيْنِ kullanımı buradan gelir.

حَوَّلْتُ الْكِتَابَ sözü ise, “bir kitabın veya yazının içindeki sureti, bu ilk sureti izale etmeden, silmeden başka bir kitaba veya yazıya aktarmak” demektir.

Bir meselde şöyle denmiştir: لَوْ كَانَ ذَا حِيلَةٍ لَتَحَوَّلَ (Şayet bir hilesi, hüneri olsaydı, elbette tahavvül eder, değişirdi.)

Yüce Allah’ın şu sözüne gelince: لاَ يَبْغُونَ عَنْهَا حِوَلاً Başka bir yere taşınma imkanları olmayacaktır (18/108). Buradaki حِوَلٌ kelimesi “tahavvül, değişim” anlamındadır.

حَوْلٌ : Yıl. Yılın inkılâbı, değişimi ve güneşin doğuş ve batış yerlerindeki devranı, dönüşü göz önünde bulundurularak böyle adlandırılmıştır. Yüce Allah şöyle buyurmuştur: وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أوْلاَدَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ Anneler, çocuklarını tam iki yıl emzirirler (2/233). Yine şöyle buyurmuştur: متَاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْرَاجٍ Bir yıl boyunca evden çıkmalarına ihtiyaç bırakmayacak kadar (2/240).

Buradan hareketle şöyle denmiştir:

حَالَتِ السَّنَةُ-تَحُولُ : Yıl geçti, tamamlandı veya devretti, döndü ve geçti.

حَالَتِ الدَّارُ : Ev tagayyür etti, değişti veya değişime uğradı.

أحَالَتِ الدَّارُ ve أحْوَلَتِ الدَّارُ : Evin üzerinden bir حَوْلٌ (yani bir yıl) geçti. Bu kullanımıyla “Evin üzerinden bir عَامٌ (yani bir yıl) geçti” anlamındaki أَعَامَتْ ve “Evin üzerinden bir شَهْرٌ (yani bir ay) geçti” anlamındaki أَشْهَرَتْ fiiline benzer.

أحَالَ فُلاَنٌ بِمَكَانٍ كَذَا : Falan kimse şu yerde bir حَوْلٌ (bir yıl) ikamet etti, oturdu veya kaldı.

حَالَتِ النَّاقَةُ-تَحُولُ: Şu dişi deve gebe kalmadı. Mastarı حِيَالٌ şeklinde gelir. Böyle denmesinin nedeni onun süregelen adetinin değişmiş olmasıdır.

حَالٌ : İnsana vs mahsus olup nefsindeki, cismindeki, bedenindeki ve kazançlarındaki değişen, değişime uğrayan hususlar.

حَوْلٌ : Bu üç temelden birinde sahip olunan güç, kuvvet. Buradan hareketle لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللهِ (Allah’ın aracılığı, dilemesi olmadan ya da Allah’ınki dışında ne güç ne kuvvet vardır) denilmiştir.

حَوْلُ الشَّيْءِ : Bir nesnenin, kendisine değişmesinin veya geçmesinin (يَحُولُ) mümkün olduğu yanı, yan tarafı.

Yüce Allah şöyle buyurmuştur: الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ Arş’ı taşıyanlar ve onun çevresinde bulunanlar (40/7).

حِيلَةٌ ve حُوَيْلَةٌ : Herhangi bir halete gizli bir şekilde ulaşmada veya erişmede vasıta edinilen şey. Daha çok, yerine getirilmesinde bir habâset, kötülük bulunan şeylerle ilgili kullanılır. Ayrıca bazen içinde bir hikmet bulunan şeylerle ilgili de kullanılır. Bundan dolayı Yüce Allah vasfedilirken şöyle buyrulmuştur: وَهُوَ شَدِيدُ الْمِحَالِ Allah’ın tuzağı son derece sağlamdır (13/13). Yani “içinde bir hikmet bulunan bir şeye insanlardan gizli bir şekilde ulaşmada…” Nitekim Yüce Allah, yerilen anlamda değil -ki çirkinlikten, fenalıktan münezzehtir- bu tarz bir anlamda مَكْرٌ ve كَيْدٌ kelimeleriyle de vasfedilmiştir.

حِيلَةٌ kelimesi حَوْلٌ kökünden gelir fakat kelimedeki “vav” harfi öncesindeki harfin kesra ile harekeli olması nedeniyle “ye” harfine kalbedilmiştir. Zira buradan hareketle “çok hilekar, hünerli ya da kurnaz adam” anlamında رَجُلٌ حَوْلٌ denmiştir.

مُحَالٌ kelimesi ise, “İki çelişiğin kendisinde toplandığı, iki çelişiği içeren şey” demektir. Bu sözde bulunur. Mesela “Aynı cisim aynı halde iki ayrı yerdedir” demek gibi.

اِسْتَحَالَ الشَيْءُ  : Şu nesne مُحَالٌ hale geldi. فَهُوَ مُسْتَحِيلٌ sözü ise, “o muhal hale gelmeye başlamaktadır” anlamındadır.

“Doğum sırasında yavru ile beraber çıkan zarar ve suya” da حِوَلاَء denir.

لاَ أفْعَلُ كَذَا مَا أرْزَمَتْ أُمُّ حَائِلٍ sözüne gelince, buradaki حَائِل kelimesi “dişi devenin dişi yavrusu” anlamındadır. “Yavrunun cinsiyetinin belirsizlik durumu değişip dişi olduğu ortaya çıktığında” böyle denir. Bunun karşısında “erkek yavruya” ise سَقْبٌ denir.

حَالٌ kelimesi dilde “mevsufun üzerinde bulunduğu, sahibi olduğu sıfat” için, mantıkçıların teknik dilinde ise, “zevali hızlı olan, süreksiz veya geçici nitelik” için kullanılır. Mesela “arızî bir sıcaklık, soğukluk, kuruluk ve yaşlılık” gibi. (Müfredât)

DİĞER BAZI TÜREVLER:

حَالَ (geniş zaman يَحُولُ mastar ismi حَوْلٌ):

حَالَ الشَّىْءُ : O şey değiştirildi ya da bir durum veya koşuldan diğerine değişti; yolundan, tutumundan veya doğrultusundan saptı.

حَالَ مِنَ الْعَهْدِ : Anlaşmalardan çekildi ya da vazgeçti. 

حَالَ الْحَوْلُ : Yıl geçti ya da nihayete erdi.

حَالَ عَلَيْهِ الْحَوْلُ : Bir yaşına bastı.

حَالَتِ الْاُنْثَى : Dişi gebe kalmadı; hamile kalmadı.

حَالَتِ النَّخْلَةُ : Hurma ağacı bir yıl meyve verdi, diğer yıl vermedi.

حَالَ النَّهْرُ بَيْنَنَا : Çay, bağlantıyı engelleyerek aramıza girdi.

حَوِلَتْ عَيْنُهُ : Gözü kısıldı.

حَالَ (çoğul hali: اَحْوَالٌ ve حَالَاتٌ) : Şart; koşul.

حَالَاتُ الدَّهْرِ ve اَحْوَالُهُ : Zaman değişimleri ve değişiklikleri.

حَوْلٌ : Bir yıl ( حَوْلَيْنِ ikildir); geçmese bile bir yıl; kuvvet, güç, kudret veya erk; etraf; çevre.

حِوَلٌ : Diriliş veya değişim, halden hale geçme, ayrılmak; bir kurtulma veya sıyrılma; bir hile; bir oyun, bir plan; bir hüner; bir çare; bir hale gizlenebilir şekilde geçme yolu; birinin özgür iradesine göre yönetme yeteneği.

تَحْوِيلٌ : Değişim; değişiklik.

حِيلَةٌ : Maharet, çare.