KÖK HARFLER:  خ ي ل

ANLAM: 

خَالَ : Tahmin etmek, hayal etmek, zannetmek, düşünmek, farz etmek. 

AÇIKLAMA:

خَيَالٌ : Temelde “mücerret, soyut veya cisimsiz suret” anlamına gelir. Mesela, “rüyada, aynada ve görülen cismin gözden kaybolmasının, ayrılmasının hemen ardından kalpte tasavvur edilen suret” gibi.

Bu temel anlamdan sonra “tasavvur edilen her şeyin suretiyle” ilgili ve “bir خَيَالٌ’e (hayale) benzeyen her tür ince karaltıyla ve kalıpla” ilgili kullanılır.

تَخْيِيلٌ : Bir nesnenin hayalini (خَيَالٌ) nefiste, zihinde tasvir etme. تَخَيُّلٌ kelimesi ise “bu hayali nefiste, zihinde tasavvur etme” anlamındadır.

“Zannettim, düşündüm” anlamına gelen خِلْتُ fiili ise, “zannedilen, düşünülen şeyin hayalinin tasavvur edilmesi” göz önünde bulundurularak kullanılır.

“Gök yağmurun hayalini gösterdi” anlamında خَيَّلَتِ السَّمَاءُ denir.

فُلاَنٌ مُخَيَّلٌ بِكَذَا: Filan kişi şöyle bir şeye uygun, münasip, layık ya da ehildir. Hakikatinde bununla “bu kişinin o şeyin hayalini izhar eden, gösteren biri olduğunu” ifade edilmek istenir.

خُيَلاَءُ : İnsana kendi nefsi tarafından gösterilen, sunulan bir fazilet, kemal ya da yüksek derece tahayyülünden doğan bir tekebbür, büyüklenme. “Atlar” anlamına gelen خَيْلٌ lafzı buradan hareketle açıklanır. Zira şöyle demiştir: “Ata binen hiç kimse yoktur ki kendinde bir gurur hissetmesin.” خَيْلٌ kelimesi temelde hem “atların” hem de “binicilerin veya süvarilerin” adıdır. Yüce Allah’ın şu sözünde bu çerçevededir: وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ (Düşmana karşı savaşmak kastıyla) atlar besleyerek (Allah’ın düşmanlarına karşı cihad hazırlığı yapınız) (8/60). Ayrıca her iki anlamda da ayrı ayrı kullanılır. Mesela şöyle rivayet edilmiştir: يَا خَيْلَ اللهِ اِرْكَبِي (Ey Allah’ın süvarisi, bin!). Burada خَيْلٌ kelimesi “süvariler” için kullanılmıştır. Allah Rasulünün (s.a.v) şu sözüne gelince: عَفَوْتُ لَكُمْ عَنْ صَدَقَةِ اْلخَيْلِ (Atların zekâtını size bağışladım). Burada خَيْلٌ kelimesi ile “atları” kastetmektedir.

أَخْيَل : Şikrak kuşu (اَلشِّقْرَاق). Böyle adlandırılmasının nedeni devamlı renk değiştirip her zaman ilk görüldüğü renkten farklı bir renginin olduğunun zannedilmesi, düşünülmesidir (يَخَالُ). (Müfredât)

DİĞER BAZI TÜREVLER:

خَالَ (geniş zaman يَخَالُ mastar ismi  خَيْلٌ ve خَيْلَةٌ ve خَالٌ ve خَيْلَانٌ):

خَالَ الشَّىْءَ : Tahmin etti, hayal etti, zannetti, düşündü, farzetti.

خُيِّلَ لَهُ كَذَا : Böyle bir şey onun zihninde zuhur etti, böyle bir şey ona göründü.

خُيِّلَ اِلَيْهِ اَنَّهُ كَذَا : O şey ona öyleymiş gibi göründü.

خَيْلٌ : Toplu olarak atlar; süvari (tekil ve çoğul olarak kullanılmaktadır); erkekler ve kadınlar; atlılar veya at binicileri.

اِخْتَالَ : Kendini beğenmiş veya kibirliydi; kendini beğenmiş ve kibirli bir biçimde davrandı.

مُخْتَالٌ : Kendini beğenmiş ve övünüp duran, kibirli; bir o yana bir bu yana salınarak, kendini beğenmiş ve kibirli bir biçimde yürüyen kişi.