KÖK HARFLER: ج ب ي
ANLAM:
جَبَى :
- Toplamak.
- Birini veya bir şeyi seçmek; o şeyi tamamen kendine ayırmak.
AÇIKLAMA:
Bu kökten gelen kelimelerin ortak noktası “toplamak”tır. Kök fiil, “suyu havuzda toplamak” anlamındadır.
İctibâ ise, “seçme yoluyla toplamak”tır. Allah’ın kulunu seçmesi, kulun herhangi bir gayreti olmadan Allah’ın ona pek çok nimetin kapısını açan bir ilahi feyz vermesi yoluyla kendine tahsis etmesidir. Bu, peygamberler ile sıddîkler ve şehitlerden onlara yakın derecedeki bazı kişiler için söz konusudur. (Müfredat)
DİĞER BAZI TÜREVLER:
جَبَى (geniş zamanlı يَجْبِى mastar isim جَبًى ve جِبَابَةً ve جَبَا geniş zamanlı يَجْبُو mastar isim جَبْوَةً ve جَبَاوَةً): Topladı.
جَبَا الْخَرَاجَ : Haraç topladı.
جَبَا veya جَبَى ayrıca onu seçti; o şeyi tamamen kendine ayırdı anlamlarına da gelir (özellikle eş için kullanılır).
اِجْتَبَاهُ لِنَفْسِهِ : Kendisi için onu seçti.
اِجْتَبَاهُ aynı zamanda, onu icat etti; derleyip topladı; uyduruverdi, yalan söyledi anlamlarındadır.
الجَابِيَةُ :Su havuzu. (Çoğulu: الجَوَابِي-جَوَابٍ)
KUR’ÂN’DA GEÇEN TÜREVLERİ:
Aşağıdaki tabloda Kur’ân’da geçen ve bu kökten gelen kelime türevleri, bunların gramatik adlandırılışları, Kur’ân’da kaç kere geçmiş olduğu belirtilmiş ve örnek bir ayet için, sûre/âyet numarası verilmiştir.
| Tür | Adet | Anlam | Örnek | Açıklama | |
| جَبَی | fiil-I | 1 | Topladı | 28/57 | Meçhul muzari: يُجْبَى |
| اِجْتَبَى | fiil-VIII | 10 | Uydurdu, yalan söyledi, seçti | 7/203 | |
| جَوَابٌ | isim | 1 | Su havuzu | 34/13 | |
| Toplam | 12 |
TÜRKÇEYE GEÇEN KELİMELER:
Aşağıdaki tabloda bu kökten Türkçeye geçmiş olan kelimeler, bunların Arapça yazılışları, Türkçe anlamları verilmiştir. Bu kelimelerin bazılarına günümüz Türkçesinde pek rastlanmaz. Daha çok Osmanlıca metinlerde görülmektedir.
| Câbi | جَابِي | Tahsildar. |
|
| Caba | ——— | 1: Bir şey ödemeden, para vermeden alınan şey, bedava. 2: Fazla olarak, fazladan, üstelik. |
|
| Cibâyet | جِبَايَة | Vergi, cabilik, gelir toplama. Tahsil etme. |
|
| Câbiye | جَابِيَة | Havuz. | Çoğul: Cevâb |
| İctibâ | اِجْتِبَاء | Seçmek. İhtiyar ve intihab etmek. Seçkin bir şeyi almak. |
|
| Müctebâ | مُجْتَبَي | Seçilmiş. Kıymetli, ihtiyar olunmuş. |
|
Caba kelimesi bu kökten gelmektedir ve “bir tür olağanüstü vergi” kelimesinden türetilmiştir (Nişanyan Sözlük).
ÂYETLER:
DİKKAT! İncelediğimiz kökten gelen kelimeleri, Kur’an-ı Kerim’deki yerlerinde, yakın çevresindeki kelimelerle ilişkilerini gösterecek şekilde listeliyoruz. Uzun ayetlerin sadece bir bölümünü ele aldık. Bazı ayetlerin sadece bir kısmını gördüğümüz için, ayetler hakkında yanlış bir hüküm verilmemesi gerekir. Tamamını ele aldığımız ayetlerin meallerinin sonuna bir yıldız (*) işareti konmuştur.
جَبَى : Fiil-I. Meçhul muzari: يُجْبَى
| 28:57 | أَوَلَمْ نُمَكِّنْ لَهُمْ حَرَمًا آمِنًا يُجْبَىٰ إِلَيْهِ ثَمَرَاتُ كُلِّ شَيْءٍ |
| Diyanet Meali: | Biz onları, her türlü meyve ve mahsullerin kendisinde toplandığı, saygın ve güvenlikli bir yere yerleştirmedik mi? |
اِجْتَبَي : Fiil-VIII.
| 3:179 | وَلَٰكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ |
| Diyanet Meali: | Fakat Allah, peygamberlerinden dilediğini seçer (gaybı ona bildirir). |
| 6:87 | وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ |
| Diyanet Meali: | Bütün bunları seçtik ve bunları dosdoğru bir yola ilettik. |
| 7:203 | وَإِذَا لَمْ تَأْتِهِمْ بِآيَةٍ قَالُوا لَوْلَا اجْتَبَيْتَهَا |
| Diyanet Meali: | (Ey Muhammed!) Onlara (istedikleri) bir âyet getirmediğin zaman (alay ederek) derler ki: “Onu (da) bir yerlerden derleyip toplasaydın ya.” |
| 12:6 | وَكَذَٰلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ |
| Diyanet Meali: | İşte Rabbin seni böylece seçecek, sana (rüyada görülen) olayların yorumunu öğretecek… |
| 16:121 | شَاكِرًا لِأَنْعُمِهِ اجْتَبَاهُ وَهَدَاهُ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ |
| Diyanet Meali: | O’nun nimetlerine şükreden bir önderdi. Allah, onu seçmiş ve doğru yola iletmişti. * |
| 19:58 | وَمِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرَائِيلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَاجْتَبَيْنَا |
| Diyanet Meali: | İbrahim’in, Yakub’un ve doğru yola iletip seçtiklerimizin soyundan… |
| 20:122 | ثُمَّ اجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَتَابَ عَلَيْهِ وَهَدَىٰ |
| Diyanet Meali: | Sonra Rabbi onu seçti, tövbesini kabul etti ve ona doğru yolu gösterdi. * |
| 22:78 | هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ |
| Diyanet Meali: | O, sizi seçti ve dinde üzerinize hiçbir güçlük yüklemedi. |
| 42:13 | اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ |
| Diyanet Meali: | Allah, ona dilediğini seçer. İçtenlikle kendine yönelenleri de ona ulaştırır. |
| 68:50 | فَاجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِحِينَ |
| Diyanet Meali: | Rabbi onu (peygamber olarak) seçti ve salih kimselerden kıldı. * |
جَوَابٌ : İsim.
| 34:13 | يَعْمَلُونَ لَهُ مَا يَشَاءُ مِنْ مَحَارِيبَ وَتَمَاثِيلَ وَجِفَانٍ كَالْجَوَابِ |
| Diyanet Meali: | Cinler, Süleyman için dilediği biçimde kaleler, heykeller, havuz gibi çanaklar yapıyorlardı. |