KÖK HARFLER:  ب ي ض

ANLAM: 

بَاضَ : Birisini saflıkta (terbiyede) cebinden çıkarmak.

AÇIKLAMA:

Renkler arasında bulunan بَيَاضٌ (beyazlık) kelimesi, سَوَادٌ (siyahlık) kelimesinin zıttıdır.

Fiil olarak “beyaz idi ya da o hale geldi” anlamında اِبْيَضَّ-يَبْيَضُّ şeklinde kullanılır. Bu fiilin mastarı اِبْيِضَاضٌ şeklinde gelir. 

بَيَاضٌ : Beyazlık. İsm-i faili مُبَيَّضٌ ve أَبْيَضُ şekillerinde gelir.

Yüce Allah şöyle buyurmuştur: يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِينَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَكْفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمَانِكُمْ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ * وَأَمَّا الَّذِينَ ابْيَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِي رَحْمَةِ اللّهِ O gün kimi yüzler ak olur, kimi yüzler kararır. Yüzleri kararanlara ‘Siz iman ettikten sonra tekrar kâfir mi oldunuz? O hâlde kâfir olmanızın karşılığı olarak bu azabı tadın’ denir. Yüzleri ak olanlara gelince, onlar Allah’ın rahmeti içindedirler (3/106-107).

ألاََبْيَض : Bir tür ırk. Böyle adlandırılmasının nedeni beyaz renkte olmasıdır. 

البَياضُ أَفْضَلُ وَالسَّوَادُ أَهْوَلُ وَالحُمْرَةُ أَجْمَلُ وَالصُّفْرَةُ أَشْكَلُ (Beyaz en üstünü, siyah en ürkütücüsü, kırmızı en güzeli, sarı da en karışığıdır) sözünde ifade edildiği gibi, Araplara göre beyaz renklerin en üstünü olduğundan dolayı, “fazilet ve kerem” de بَيَاض kelimesi ile ifade edilmiştir. Öyle ki “kendisine hiç ayıp, kusur sayılacak bir leke bulaşmamış kimseye” هُوَ أَبْيَضُ الْوَجْهِ (Onun yüzü aktır) denmiştir.

Yüce Allah’ın şu sözüne gelince: يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ O bir takım yüzlerin ağaracağı günde… (3/106), yüzlerin ağarması tabiri “sevinmeyi” اِسْوِدَادُ الْوُجُوه (yüzlerin kararması) tabiri ise, “üzülmeyi, kederlenmeyi” ifade eder. Şu sözünde de bu çerçevededir:  وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِاْلأُنْثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدّاً Onlardan birine kız çocuğu olduğu müjdesi verildiğinde, üzüntüden yüzü simsiyah kesilir (16/58). 

Yüce Allah’ın şu sözlerinde de bu ağarmaya (اِبْيِضَاضٌ) işaret edilir: وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ O gün birtakım yüzler ışıl ışıl parlar (75/22);  وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ (-) ضَاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ Yüzler vardır o gün ışıldar – güler, sevinir (80/37-39).

Şu ayette de bu manadadır: بَيْضَاءَ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ Bembeyaz, içenlere lezzet (37/46)

Yumurtanın بَيْض olarak adlandırılmasının nedeni beyazlığıdır. Tekili بَيْضَةٌ şeklinde gelir. 

بَيْضَةٌ kelimesi kinayeli olarak “kadın” anlamında kullanılmıştır. Bunun nedeni kadının renk yönünden yumurtaya benzetilmesi ve ayrıca yumurta gibi kanatlar altında korunmasıdır.

Deve kuşunun terk ettiği yumurtanın adı olan بَيْضَةُ الْبَلَدِ tabiri hem övgüde hem de yergide kullanılır. Övgü için kullanıldığında, “bir beldenin halkı tarafından korunan ve onların arasında lider olan kişi” için kullanılır.

Yergi için kullanıldığında ise, bir بَلَد de yani düzlük bir yerde veya susuz bir çölde terk edilmiş bir yumurta gibi, “kendini kapıp götürecek kimselere terk edilmiş zelil, hor, hakir kişi” için kullanılır. 

Şekil ve renk olarak yumurtaya benzetilerek, “erkeğin husyelerine” de بَيْضَتَا الرَّجُلِ adı verilmiştir.

Şöyle kullanılır:

بَاضَتِ الدَّجَّاجَةُ : Tavuk yumurtladı.

بَاضَ كَذَا : Şöyle bir şey bir yere yerleşti ya da oturdu.

بَاضَتْ يَدُ الْمَرْأَةِ : Kadının elinin yumurta biçiminde şişti.

Ayrıca sıfat olarak kullanıldığında “çok yumurtlayan tavuk” anlamında tekil olarak دَجَاجَةٌ بَيوُضٌ, çoğul olarak دَجَاجٌ بُيُضٌ şeklinde kullanılır.

DİĞER BAZI TÜREVLER:

بَاضَ (geniş zaman يَبِيضُ mastar isim بَيْضًا):

بَاضَهُ : Onu saflıkta (terbiyede) cebinden çıkardı.

بَاضَ الطَّائِرُ : Kuş, yumurtalarını bıraktı.

بَاضَ الْمَكَانَ : Evde kaldı (çıkmadı).

بَاضَ الْحَرُّ : Sıcaklık kavurucu bir hal aldı.

بَيَّضَهُ : Onu ağarttı.

اِبْيَضَّ : O, beyazdı veya ağardı.

اِبْيَضَّ وَجْهُهُ : Yüzü ağardı, neşeli bir ifade aldı; keyiflendi; durumu aydınlığa kavuştu.

بَيْضَةٌ (çoğul hali: بِيْضٌ) : Yumurta; kask; haya; Taif’te bulunan bir tür üzüm, beyaz ve geniş; devenin hörgücündeki yağ; yuva; güzel kadın.

بَيْضَةُ الدَّارِ : Evin ana kısmı.

اَرْضٌ بَيْضَاءُ : Yeşilliği olmayan toprak.

بَيْضَةُ الصَّيْفِ : Yaz mevsiminin ana bölümü veya yazın kavurucu sıcağı.

بَيْضَةُ الْعُقْرِ : Çocuklardan son doğanı.

بَيْضَةُ الْمَلِكِ : Kralın tahtı.

اَبْيَضُ (çoğul بِيضٌ ve بَيْضَاءُ dişi hali) : Beyaz; teni beyaz.

بَيْضَاءُ : Felaket; istenmeden yapılan iyilik; kıtlık yılı.

فُلَانٌ اَبْيَضُ الْوَجْهِ : Böyle birinin yüzü temiz veya beyazdır; kusurlardan ari ve gönlü zengindir.

بَيْضَاءُ : Beyaz yüzlü; iffeti lekesiz bir kadın.

بَيْضَاءُ : Üzerinde hiçbir şey yazılı olmayan kağıt parçası.

اَلْاَبْيَضُ : Kılıç; gümüş.

اَلْبَيْضَاءُ : Beyazlığından ötürü güneş.

اَلْخَيْطُ الْاَبْيَضُ : Beyaz iplik (2:187).

بَيَاضٌ : beyazlık; süt; yumurta akı.

اَلْمَوْتُ الْاَبْيَضُ : Ani ölüm.