Fiiller Tablosu

Kur’an-ı Kerim’de geçen fiiller, aşağıdaki tablolarda gruplandırılmıştır.

A. Kur’an-ı Kerim’de Geçen Fiiller

Zamana bağlı olarak bir iş, bir oluş ve bir hareket bildiren kelimelere fiil denir. Fiilleri isimlerden ayıran en büyük özellik, fiillerde zamanın söz konusu olmasıdır. Fiiller, “Ne zaman?” sorusuna cevap verirler.

Aşağıdaki tabloda, Kur’ân-ı Kerim’de geçen bütün fiillerin ve fiilimsilerin alfabetik olarak sıralanışı yer almaktadır.

B. Harf Sayısına Göre

Arapçada fiiller, kök harflerinin sayısına göre ikiye ayrılırlar. Sülasi fiiller ve rubai fiiller. Sülasi fiiller üç harften, rubai fiiller ise dört harften oluşmaktadır. Arapçadaki fiillerin büyük çoğunluğunu sülasi fiiller oluşturmaktadır.

Sülasi ve rubai fiilerin dışında bir de câmid fiiller, isim-fiiller vardır.

Camid Fiiller: Yalnızca bir zamanı ya da bir veya birkaç şahsı bulunan fiillere camid filler, yani donuk fiiller denir. Câmid fiiller kendi aralarında tam câmid fiiller, yarı câmid fiiler gibi kısımlara ayrılırlar.

Tam câmid fiiller şu fiillerden gelebilir: Medih ve zem fiilleri, nakıs fiiller, taaccüp fiilleri, şuru’ fiilleri, mukarabe fiilleri, recâ fiilleri, istisnâ fiilleri vb. Tam câmid fiillerin bazıları mazi, bazıları muzari ve bazıları da emir fiil olarak kullanılmaktadır.

Yarı câmid fiiller ise kendi aralarında ikiye ayrılırlar: Mazi ve muzari olarak kullanılanlar, muzari ve emir olarak kullanılanlar.

Câmid fiiller, diğer fiiller gibi ilk kullanımlarında mutasarrıftı. Daha sonra her birisi farklı sebepten dolayı câmid olmuştur. Bu fiillerden bazıları sadece câmid olarak kullanılırken, bazıları hem câmid hem de mutasarrıf olarak kullanılmaktadır.

Hem câmid hem de mutasarrıf olarak kullanılanların, câmid olarak kullanıldıkları zaman anlamları farklı, mutasarrıf olarak kullanıldıkları zaman da anlamları farklı olmaktadır. Bunlar birbiri ile karıştırıldığı zaman yanlış anlama ve anlaşılmaya yol açmaktadır.

İsim-fiiller: Bazı isimler; mazi fiil veya muzafi fiil veya emir fiil olarak kullanılırlar ama aslında fiil olmadıkları için çekimleri yapılmaz. Mef’ûlleri kendilerinden önce gelmez. Hep aynı şekil üzere bulunurlar. Manaları fiilden daha kuvvetlidir ve mebnîdirler.

İsim-fiiller, hem isim, hem de fiil türüne ait özellikleri kendisinde bulundurması nedeniyle, bir “melez öğe” olarak değerlendirilebilirler. Tam anlamıyla bir fiil sayılmazlar çünkü sıradan bir fiil gibi çekimleri yoktur. Müstakil bir isim olarak da kabul edilemezler çünkü bu kelimelerin ifade ettiği anlam, ancak fiillere özgü olan “zaman” kavramı ile çok yakından ilintilidir.

Aşağıdaki tabloda sülasi fiiller, rubai fiiller, câmid fiiller ve isim-fiiller alfabetik olarak sıralanmıştır.

1. Sülasi fiiller

Arapçada fiil köklerinin büyük çoğunluğu üç harften oluşmaktadır. Bunlara “sülasi fiiller” denmektedir. Bunlar kendi içlerinde altı baba ayrılırlar. Ayrıca bu köklere harf ilave edilmek sureti ile yeni fiiller türetilir ki, bunlara da “mezid fiiler” denmektedir.

2. Rubai fiiller

Asıl itibarı ile dört harften oluşan fiillere “rubai fiiller” denir. Rubâî mücerred fiiller tek babdan gelir. Bunun bir adı da دَحْرَجَ bâbıdır.  Bu kelimenin manası “yuvarladı” demektir. 

3. Câmid fiiller

Fiillerin mazi, muzari ve emir kalıplarından sadece bir veya iki kalıbı bulunanlara, “değişime kapalı” anlamında, “câmid fiil” denmektedir. Bunlardan, yapım eki almayıp, tek bir sigası kullanılanlara, “tam câmid fiil” denilirken, mazi-muzari veya muzari-emir gibi iki sigası bulunanlara, “yarı câmid fiil” denmektedir.

Çoğu zaman, önceleri çekimli bir fiil olan câmid fiiller, zamanla belli bir şekilde çok kullanılmaları sebebiyle kalıplaşmış ve donuklaşmışlardır. Zamandan soyutlanmışlar, bazen fiilden çok harf olarak kullanılmaya daha yatkın hale gelmişlerdir.

Câmid fiilerin bazıları, câmid olarak kullanıldıkları gibi, mutasarrıf fiil olarak da kullanılaya devam etmektedir. Her ikisinin anlamları arasında bazı farklılıklar olmaktadır.

4. İsim-fiiller

İsim-fiiler, bir takım özelliklerle normal isim ve fiillerden ayrılırlar: Çekimsizdirler, müzekkerlik-müenneslikleri yoktur, mebnidirler, mef’ulleri öne geçmez, fiillerin alametlerini kabul etmezler, manaları fiillerden daha kuvvetlidir.

Bazı kitaplarda “ism-i fiil” veya “fiil isimleri” şeklinde adlandırılmaktadır.

İsim-fiiller iki gruba ayrılırlar:

  1. Semâi isim-fiiller
  2. Kıyasi isim-fiiller

Semai isim-fiiler de bir başka kökten dönüştürülüp dönüştürülmemiş olmalarına göre ikiye ayrılırlar.

  1. Mürtecel (başka bir kökten dönüştürülmemişlerdir).
  2. Menkul (Car-mecrurdan veya zarftan veya mastardan dönüştürülmüşlerdir).

Kıyasi isim-fiiller, belli bir vezne göre türetilmesi mümkün olan isim-fiillerdir. Bu vezin فَعَالِ veznidir. Çekimli ve tam olan bütün sülasi fiillerden bu vezinde isim-fiil türetmek mümkündür. Bunlar emir anlamı taşırlar.

İsim fiiller mazi, muzari ve emir anlamları ifade edebilirler.

C. Aksam-ı Seb’a’ya Göre (Sülasi Fiiller)

Kök harflerinin cinsine göre fiiller yedi kısma ayrılırlar. Bu tasnife aksâm-ı seb’a denmektedir.

Bu tasnifte öncelikle göz önünde bulundurulan şey, fiillerin illetli harf içerip içermemesidir. İlletli harfler üç tanedir: ا – و – ي

Bu fiil çeşitlerinin üç tanesi illetli harf içermez, bu nedenle bu gruptaki fiillere sahih fiiller denir.

Diğer dört çeşit fiil ise illetli harf içerir, bu nedenle bu fiillere de illetli fiiller denir.

Sahih fiiller: Sâlim, Mehmûz, Muzaaf

İlletli fiiller: Misâl, Ecvef, Nâkıs, Lefîf

1. Salim Fiiller

Kök harflerinin üçü de birbirinden farklı olan ve illetli olmayan fiillerdir. “Salim” kelimesi, “sağlam, sağlıklı” anlamındadır.

Sâlim fiillerde şu üç şey bulunmaz: Hemze, İlletli Harf, Şedde

2. Muzaaf Fiiller

Muzaaf fiil, şeddeli fiil demektir. ”Muzaaf” kelimesi, “iki kat, iki misli, katmerli” anlamlarındadır. Muzaaf fiiller, kök harflerinin ikisi aynı ve yan yana olan fiillerdir. İkinci ve üçüncü harf aynı olduğu için, tek harf şeklinde yazılır ve şeddelenir.

Muzâaf fiiller umûmiyetle, birinci, ikinci ve dördüncü bâblardan gelirler.

3. Mehmuz Fiiller

Kök harflerinden birisi hemze olan fiillerdir. Mehmuz kelimesi “hemzeli” anlamındadır.

İlk harfi hemzeli olan mehmuz fillere “mehmûzu’l-fâ” denir. İkinci harfi hemzeli olan mehmuz fillere “mehmûzu’l-ayn” denir. Üçüncü harfi hemzeli olan mehmuz fillere “mehmûzu’l-lam” denir.

Mehmûzu’l fâ birinci, ikinci, dördüncü ve beşinci bâblardan gelir. Mehmûzu’l ayn ikinci, üçüncü, dördüncü ve beşinci bâblardan gelir. Mehmûzu’l lâm ikinci, üçüncü, dördüncü ve beşinci bâblardan gelir.

4. Misal Fiiller

İlk kök harfi و veya ي olan fiillerdir. “Misal”, salim fiile benzeyen manasında kullanılmıştır.

İlk kök harfi “vâv” olan misal fiillere, “misali-vâvi” denir. İlk kök harfi “yâ” olan misal fiillere, “misali-yâî” denir.

Misali-vâvi fiiller ikinci, üçüncü, dördüncü ve altıncı bâblardan gelir. Misali-yâî fiiller ikinci, üçüncü, dördüncü, beşinci ve altıncı bâblardan gelir.

5. Ecvef Fiiller

İkinci kök harfi و veya ي olan fiillerdir. Ecvef kelimesi, “içi boş, kof” anlamındadır. Ecvef fiillerin ortasındaki harf aslında “vâv” veya “yâ” olsa da, bu harf genelde elif harfine dönüşür. Orta harfi vâvdan elife dönüşmüş olanlara ecvef-i vâvi; yâ harfinden elif harfine dönüşmüş olanlara ecvef-i yâî denir.

Ecvef fiiller; birinci, ikinci ve dördüncü bâblardan gelir.

6. Nakıs Fiiller

Üçüncü kök harfi illetli olan fiillerdir. “Nâkıs” kelimesi, “eksik, noksan, tam olmayan” anlamlarına gelmektedir.

Nakıs fiiller, altıncı bab hariç diğer bütün bâblardan gelir.

7. Lefif Fiiller

Kök harflerinin ikisi de illetli olan fiillerdir. “Lefif” kelimesi, “sarılmış, katlanmış” anlamındadır. Lefif fiiller, lefif-i mefrûk ve lefif-i makrûn olmak üzere ikiye ayrılırlar.

Lefif-i mefrûk: İllet harflerinden biri kelimenin başında, diğeri sonunda bulunur. Yani illetli harfler yanyana değildir, birbirlerinden ayrılmıştır.

Lefif-i mefrûk fiiller ikinci, dördüncü ve altıncı bâbdan gelir.

Lefif-i makrûn: İki illetli harf yanyana olarak kelimenin sonunda bulunur.

Lefif-i makrûn fiiller ikinci ve dördüncü bâbdan gelir.

D. Aksam-ı Seb’a Açısından İki Özellikli Fiiller

Bir fiil Aksam-ı seb’a açısından iki ayrı gruba birden ait olabilir. Bunları şöyle sıralayabiliriz:

  • Mehmuz ve muzaaf fiiller
  • Mehmuz ve misal fiiller
  • Mehmuz ve ecvef fiiller
  • Mehmuz ve nakıs fiiller
  • Mehmuz ve lefif fiiller
  • Muzaaf ve misal fiiller
  • Misal ve nakıs fiiller

Bu filler aşağıdaki tablolarda verilmiştir.

E. Sülasi Fiillerin Harf İlavesi Bakımından Taksimi

Sülasi fiiller, basit veya türemiş fiil olma açısından ikiye ayrılır. Basit fiillere “mücerred fiiller” denir. Türemiş fiillere ise “mezid fiiller” denir. Mezid fiiller, mücerred fiillere harf ilave edilmek sureti ile türetilirler.

1. Sülasi Mücerred Fiiller

Herhangi bir harf ilavesi olmayan, yalın haldeki fiillerdir. Harf sayıları üçtür. Kendi içlerinde altı bâba ayrılırlar. Bu bâblar, sözlüklerde belirtilmiştir.

2. Tef’îl Babı

Sülasi mücerred fiilin orta harfi şeddelenerek elde edilir. Böylece ya geçişsiz bir fiil geçişli hale getirilir veya geçişli fiil iki kat geçişli olur yani iki nesne birden alır. Genellikle bir işin çok fazla yapıldığını veya kuvvetli, şiddetli, abartılı bir şekilde yapıldığını ifade eder.

3. Mufâale Babı

Sülasi mücerred fiilin birinci harfi ile ikinci harfi arasına elif harfi getirilir. Mezîd fiiller içinde iki masdar kullanan tek kalıptır. Bir işi yapmada ortaklık bildirir veya bir işi yapmakta gayret ve devamlılık bildirir.

4. İf’âl Babı

Sülasi mücerred fiilin başına fethalı bir hemze eklenerek elde edilir. Böylece ya geçişsiz bir fiil geçişli hale getirilir veya geçişli fiil iki kat geçişli olur yani iki nesne birden alır. Bazen bir yere veya zamana girme anlamı ifade eder. Bazen bu kalıp, bazı isimlerden fiil türetmeye yarar.

5. Tefa’ul Babı

Sülasi mücerred fiilin başına fethalı bir te harfi ilave edilmesi ve orta harfin de şeddelenmesi ile yapılır. Bu kalıp, fiilin peyderpey belli bir aşamadan ve süreden sonra oluştuğuna işaret eder. Anlam olarak hemen hemen sülâsî kökündeki mana ile aynıdır.

6. Tefâul Babı

Sülasi mücerred fiilin başına fethalı bir te harfi ilave edilmesi ve fiilin birinci harfi ile ikinci harfi arasına elif harfi getirilmesi suretiyle elde edilir. Bu bab iki veya daha çok kişiler arasındaki işbirliğini anlatır. Bazen de bir işi yapar gibi görünmeyi, bir işi yalancıktan yapmayı ifade eder.

7. İnfiâl Babı

Sülâsi mücerred fiilin başına esreli elif ve sakin nun harflerinin ilave edilmesiyle yapılır. Geçişli fiili geçişsiz hale çevirir. Dönüşlülük ifade eder. Şekil olarak malûm, anlam olarak meçhûldür.

8. İftiâl Babı

Sülâsi mücerred fiilin başına esreli bir elif harfi getirilmek ve birinci harfinden sonra fethalı bir te harfi ilave edilmek sureti ile yapılır. Bazı durumlarda geçişli fiili geçişsiz hale çevirir ve dönüşlülük ifade eder. Bazen de failinin gayretini gösterir. Müşareket ifade ettiği de olur veya isimden fiil yapmakta kullanılır.

9. İf’ilâl Babı

Sülâsi mücerred fiilin başına esreli bir elif harfi ilave edilir ve son harf şeddelenir. Bu fiil mübâlağa (aşırılık) ifade etmek için kullanılır. Renkler, kusurlar ve benzeri sıfatlar bu bâbın kalıbına sokulup fiil haline getirilir. Renk ve sakatlıklardaki aşırılığı bildirir. 

10. İstif’âl Babı

Sülâsi mücerred fiilin başına esreli elif, sakin sin ve fethalı te harflerinin ilave edilmesi ile yapılır. Talep bildirir. Ya da bir halden diğer bir hale geçişi göstermekte kullanılır.

F. Sülasi Mücerred Fiillerin Babları

Fiilin ortada bulunan harfinin mazi ve muzaride aldığı harekeye göre, sülasi mücerred fiiller altı bâba ayrılırlar.

Bir fiil birden fazla bâba ait olabilir. Aşağıdaki tabloda sülasi mücerred fiillerin ait olduğu bâblar belirtilmiştir.