KÖK HARFLER: ذ ك و

(ذ ك و – ذ ك ي)

ANLAM: 

ذَكَا : Hayvanı kesmek.

AÇIKLAMA:

ذَكَتِ النَّارُ-تَذْكُو : Ateş tutuşup yandı ve ışık saçtı, parladı.

ذَكَّيْتُهَا : Ateşi tutuşturup yaktım ve ışık saçar, parlar duruma getirdim. Bu fiilin mastarı تَذْكِيَةٌ şeklinde gelir.

ذُكَاءٌ : Güneşin bir ismidir.

اِبْنُ ذُكَاءَ (İbn Zukâe, Zukâe’nin oğlu): Gündüzün başları yani ufkun güneşin ilk ışıklarıyla kızardığı tan vakti. Böyle adlandırılmasının nedeni tan vaktinin bazen “güneşin oğlu olarak” düşünülmesidir. Nitekim bazen de “güneşin hacibi olarak” düşünülerek ona حَاجِبُ الشَّمْسِ denmiştir. 

Ayrıca “hızlı idrak etme ve keskin anlayış” da ذَكَاءٌ (zeka) kelimesi ile ifade 

edilmiştir. Bu Arapların فُلاَنٌ هُوَ شُعْلَةُ نَارٍ (Filan kişi bir ateş şulesi) sözlerine benzer.

ذَكَّيْتُ الشَّاةَ : Koyunu boğazladım, kestim. تَذْكِيَةٌ kelimesi hakikatinde “sanki içine dikilmiş ya da batırılmış gibi bir canlının içine yerleşmiş olan tabii harareti dışarı çıkarmak” anlamına gelir. Fakat şeri’ dilde kullanımı “hayata belirli bir şekilde son vermeye” tahsis edilmiştir. Arapların “ölenle ilgili خَامِدٌ ve هَامِدٌ kelimelerini kullanmaları ve “sönmüş ateşle” ilgili مَيْتَة kelimesini kullanmaları bu iştikakın sahih olduğuna delalet eder.

ذَكَّى الرَّجُلُ : Adamın yaşı ilerledi veya adam ihtiyarladı ve riyazetinin ve tecrübelerinin çokluğu sebebiyle bir ذَكَاءٌ (hızlı idrak etme özelliği ve keskin anlayış) kazandı, elde etti. Bu iştikaka göre, yaşlı veya ihtiyar bir kişi ancak bir çok tecrübeye ve riyazete sahipse مُذَكَّي olarak adlandırılabilir. Tecrübeler ve riyazetler, ömürlerinin uzunluğu nedeniyle ancak yaşlılarda veya ihtiyarlar da bulunduğundan dolayı ذَكَاءٌ kelimesi onlarla ilgili kullanılmıştır. Ayrıca “yaşı ilerlemiş veya tam gelişmiş rakiplerini geçen veya onlara üstün gelen atlarla” ilgili kullanılmıştır. Arapların جَرْيُ اْلمُذَكِّيَاتِ غِلاَبٌ (Yaşı ilerlemiş veya tam gelişmiş rakiplerini geçen veya onlara üstün gelen atların koşuşu bir üstünlük mücadelesidir) sözleri de bu çerçevededir. (Müfredât)

DİĞER BAZI TÜREVLER:

ذَكَا (geniş zaman يَذْكُو mastar isim ذَكَاةٌ):

ذَكَا الذَّبِيحَةَ : Hayvanı (ذَبْحٌ ) kesti ve ذَكَّى الذَّبِيحَةَ : Şeriatın belirttiği üzere hayvanı kesti. 

اَلتَّذْكِيَةُ (mastar isim). diğer her tür biçim hariç olmak üzere kanunda bir hayatın belirli bir biçimde ortadan kaldırılması için kullanılmaktadır.

ذَكَّى الرَّجُلُ : Yaşı ilerledi ve bedeni büyüdü veya şişman hale geldi.

ذَكِىَ (geniş zaman: يَذْكَى): Zekası keskinleşti; çevik bir anlayışa, algıya veya zekaya sahip oldu.

اَذْكِيَاءُ (çoğulu: ذَكِىٌّ): Keskin veya çabuk kavrayan bir zekaya sahip olma.

رَائِحَةٌ ذَكِيَّةٌ : Güçlü veya keskin bir koku.

ذَكَاءٌ : Zekanın keskinliği.